آیا کشورهای تُرک، متحد می شوند؟

به گزلرش اوای خزر، مجارستان و تُرکمنستان نیز به عنوان ناظر، در این گروه حضور دارند. تُرکمنستان، عضو این سازمان نیست و اردوغان بسیارعلاقه مند است که تُرکمنستان نیز به آن بپیوندد.

تُرکیه سعی دارد بطور نانوشته، رهبری و هدایت کشورهای تُرک  را به عهده گرفته و شعار«شش کشور، یک ملت» را عملی سازد. اردوغان که معمولا در دیدار با مقامات آذربایجان، از شعار «دوکشور و یک ملت» استفاده می کرد، سال  گذشته، در جریان هفتمین اجلاس سازمان کشورهای تُرک در باکو، برای اولین بار شعار «شش کشور، یک ملت» را مطرح نمود. سران کشورهای تُرک از این پیشنهاد تُرکیه استقبال نکردند. اگرچه تُرکیه سعی دارد در تبلیغات خود بر وجود اتحاد در سازمان کشورهای تُرک تاکید کند اما به دلایل زیر نمی توان اختلافات بنیادی را در میان اعضای این سازمان نادیده گرفت. در این رابطه موارد زیر قابل توجه است:

1- بعد از فروپاشی شوروی، کشورهای استقلال یافته در آسیای مرکزی و قفقاز نسبت به حاکمیت ملی خود متعصب بوده و علاقمند نیستند برادر بزرگ دیگری را جایگزین شوروی کنند. واکنش های این کشورها در مقاطع مختلف نشان داده است که تُرکیه نمی تواند به عنوان برادر بزرگ کشورهای تُرک زبان پذیرفته شود. برای مثال اردوغان بعد از کودتای 2016 ، عوامل فتح الله گولن را عامل کودتا دانست و از کشورهای تُرک زبان خواست تا مدارس مرتبط با فعالیت گولن را تعطیل کنند. مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه تُرکیه از جایگاه برادر بزرگتر به کشورهای آسیای مرکزی اولتیماتوم داد و برای تعطیل کردن مدارس گولن، ضرب الاجل تعیین کرد. اما قزاقستان و قرقیزستان نسبت به رفتار غیرمتعارف تُرکیه عکس العمل نشان دادند و در مهمترین واکنش، وزارت خارجه قرقیزستان اعلام کرد که: «درست نیست که وزیر خارجه یک کشور با زبان اولتیماتوم و شانتاژ از یک کشور دیگر چیزی درخواست کند.» قرقیزستان همچنین به همین دلیل، برگزاری ششمین نشست سازمان کشورهای تُرک که قرار بود در سال 2016 برگزار شود را به مدت دو سال به تعویق انداخت.

2- در سال ۱۹۷۴ تُرکیه به منطقه شمالی قبرس که تُرک زبان هستند، حمله کرد و پس از اشغال آن و استقرار نیروی های نظامی، خواهان استقلال این منطقه از جمهوری قبرس شد. اما سازمان ملل متحد و کشورهای دیگر غیر از تُرکیه، استقلال این بخش را به رسمیت نشناختند. آنکارا تلاش زیادی کرد تا حداقل اعضای سازمان کشورهای تُرک، استقلال قبرس شمالی را به عنوان یک سرزمین تُرک بپذیرند اما کشورهای تُرک، حتی جمهوری آذربایجان که روابط مستحکمی با آنکار دارد، تقاضای تُرکیه را اجابت نکردند. در اجلاس اخیر سازمان همکاری اقتصادی(اکو) نیز اردوغان توقع داشت که کشورهای عضو این سازمان، استقلال بخش تُرک‌نشین قبرس را به رسمیت بشناسند اما هیچ یک از اعضای اکو حتی تُرک زبانان از این پیشنهاد حمایت نکردند.

3- زبان رسمی تُرکیه، تُرکی استانبولی است اما رابطه این زبان با زبان های قزاقی، ازبکی، تُرکمنی، آذربایجانی و قرقیزی کاملا نامانوس است. در میان کشور های تُرک زبان در آسیای مرکزی و قفقاز، زبان روسی دارای جایگاهی بالاتر از زبان تُرکی است و در اجلاس های سران کشورهای تُرک، سخنرانی به زبان روسی بر دیگر زبانها، غلبه دارد. در عین حال یادگیری زبان روسی برای کار کردن در کشورهایی که بعد از فروپاشی شوروی، مستقل شدند، داری کاربرد ویژه است. یادگرفتن زبان تُرکی استانبولی نیز برای مردم کشورهای تُرک، دشوار است و انگیزه ای جدی برای آن وجود ندارد. به عبارت دیگر، زبان تُرکی به دلیل تفاوت در گویش، نمی تواند عامل وحدت کشورهای تُرک باشد.

4- پیوستگی جغرافیایی، یکی دیگر از مشکلات مهم در سازمان کشورهای تُرک است. از چهار کشور عضو این سازمان، سه کشور در منطه آسیای مرکزی قرار دارند (ازبکستان،قزاقستان و قرقیزستان) ، تُرکیه در آسیای صغیر و جمهوری آذربایجان در قفقاز واقع شده است.

5- اختلافات دوجانبه برخی از کشورهای سازمان تُرک با یکدیگر نیز یکی از موانع اتحاد این کشورهاست. به عنوان مثال، روابط تنش آلودِ ازبکستان با قرقیزستان، قزاقستان با قرقیزستان، ازبکستان با تُرکمنستان، نوعی واگرایی نسبت به یکدیگر برای این کشورها، ایجاد کرده است. ازبکستان که از مسیر تُرکمنستان به ایران متصل می شود معمولا از سختگیری های ترانزیتی تُرکمنستان ناخرسند بوده و روابط متقابل تاشکند و بیشکک  هم به دلیل اختلافات آبی و مرزی با پیچیدگی مواجه بوده است.

6- حمایت تُرکیه از گروه های تروریستی تکفیری در آسیای مرکزی هم یکی از موارد عدم اعتماد به تُرکیه است. تُرکیه و ازبکستان به دلیل حمایت تُرکیه از حزب التحریر ازبکستان و پناه دادن به آنها؛ مدت‌های طولانی روابط سردی را تجربه کردند و اسلام کریم اف تا زمان مرگ خود، مخالف پیوستن به سازمان کشورهای تُرک بود. قرقیزستان نیز موضع مشابهی دارد و حمایت تُرکیه از مخالفان اسلامگرای اهل سنت خود را برنمی تابد. تُرکیه در دوران ظهور داعش در سوریه، بطور غیرمستقیم، جوانان اهل سنت جمهور آذربایجان را تشویق به همراهی با داعش می کرد و پس از آموزش، در خاک خود، آنان را به سوریه گسیل می داشت. به همین دلیل جمهوری آذربایجان، مدتها مسجد بزرگ تُرکها در باکو را تعطیل کرد و مانع حضور مبلغین تُرکیه در شهرهای سنی نشین زاگالاتا، گاخ و شکی شد. چین و روسیه نیز نسبت به فعالیت مبلغین تُرک در مناطق مسلمان نشین خود بسیار حساس هستند. بخصوص اینکه نارضایتی مقامات تُرکیه از فشار چین بر مسلمانان؛ موجب شد که در سال 2015 گردهمائی های ضد چینی با درخواست دفاع از حقوق اویغورهای تُرک، در تُرکیه برگزار شود.

7- اعضای سازمان کشورهای تُرک با دقت اختلافات تُرکیه با آمریکا، اتحادیه اروپا و روسیه را رصد کرده و به دلیل روابط خوب با این کشورها، از گره زدن منافع خود با تُرکیه پرهیز دارند. این کشورها نگران این هستند که جاه طلبی رهبران تُرکیه برای ایجاد یک بلوک متحد، آنان را به ناراضی ساختن دوستان سنتی خود، مثل آمریکا، اروپا، چین و روسیه بکشاند. هنگامی که اختلافات تُرکیه و آمریکا پس از اعمال تحریم های واشنگتن علیه آنکارا افزایش یافت، اعضای سازمان کشورهای تُرک شاهد بودند که اردوغان در نشست این سازمان در قرقیزستان از شرکای خود خواست از تجارت با دلار امتناع ورزیده و با ارزهای ملی تجارت کنند. به همین دلیل برخی از کارشناسان کشورهای تُرک معتقدند اردوغان تحت پوشش اهداف اقتصادی، تحقق اهداف سیاسی و حتی نظامی خود را دنبال می کند.
در مجموع، تلاش اردوغان بخصوص پس از تحولات اخیر قره باغ برای تبدیل کردن تُرکیه به رهبر پاسداری از هویت تُرکی و استفاده از ظرفیت سیاسی و اقتصادی کشورهای تُرک‌زبان برای تحقق اهداف خود، نتیجه مطلوبی نداشته و بنظر نمی رسد موضوع اتحاد همه جانبه کشورهای تُرک، امری محتوم و دست یافتنی باشد.

* سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان